تاریخچه “ساخت حرم امام رضا” (ع) + تصاویر

ساخت حرم امام رضا (ع)

حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از مهم ترین مکان های زیارتی مقدس و با اهمیت در بین مسلمانان است،بنایی که با برخورداری از متنوع ترین ویژگی ها و عناصر معماری ایرانی – اسلامی، هر ساله پذیرای میلیون ها زائر و گردشگر است و تا به امروز بارها مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است.حال با گزارشی خواندنی چگونگی ساخت این حرم مطهر را همراه با عکس و جزئیات در اختیار شما عزیزان قرار داده ایم.

مشهد که در ابتدا روستای کوچکی بود، در خاک توس و در دهکده سناباد بنا شد. این مکان با دفن هارون الرشید در آن اهمیت یافت و به «بقعه هارونیه» شهرت یافت. پس از دفن هارون، به دستور مأمون آرامگاهی به سبک معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته می شود.
 امام رضا (ع) پیش از سفر به مرو، این مکان را به عنوان محل دفن خود به همراهانش نشان داد. پس از شهادت امام در توس، پیکر او را در همین بقعه به خاک سپردند و نام آنجا به «مشهدالرضا» تغییر کرد. تا زمان ظهور سربداران، قبر هارون الرشید در پایین قبر امام قابل رؤیت بود، اما سربداران صورت قبر هارون را محو کردند.

چه کسی اولین گنبد حرم را ساخت؟

پس از شهادت امام، او را در قسمت بالای قبر هارون الرشید دفن کردند. این بقعه در دوران سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزیینات قرار گرفت، اما نخستین گنبد بر روی حرم امام رضا در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر ایشان نصب شد. جنس این گنبد از کاشی و دارای مقرنس های آیینه کاری شده بود که تا به امروز هم به جا مانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نیز از کسانی بود که حرم را با مرغوب ترین کاشی های آن زمان تزیین کرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه کنند. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز حاکم شیراز بنا شد.

صحن عتیق و سردر ایوان ساعت حرم امام رضا(ع) – در دوره قاجار سال ۱۳۰۹ ق

طبق اسناد به جا مانده از مورخان دوره های مختلف، حرم امام رضا (ع) از معدود بناهایی بود که در حمله مغولان به ایران تخریب نشد و تنها آسیب های جزئی به آن وارد شد. مغولان با اینکه با حمله به خراسان، شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند، اما پس از غارت اموال حرم، به بنای اصلی آن آسیبی نرساندند. آسیب های جزئی حاصل از حمله مغول بعدها در دوره های مختلف ترمیم شد.

شکوه هنرهای هنرمندان ایرانی در آرامگاه امام هشتم

دوران تیموریان از دوره های درخشان معماری حرم امام رضا است. در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد، یکی از زیباترین و معروف ترین مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ایرانی در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته شد. به عقیده بسیاری از کارشناسان مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماری در جهان اسلام بی نظیر است. کتیبه های ورودی مسجد گوهرشاد در هیچ کجای جهان اسلام نظیر ندارد.

این مسجد با ایوان های بلند و طاق های خوش نقش و کاشیکاری های نفیس از زیباترین مساجد ساخته شده در ایران است. معمار این مسجد قوام الدین شیرازی است. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نیز در همین دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادر شاه افشار ایوان صحن تیموری طلاکاری شد و نقاشی دیوارهای حرم را تجدید کردند.
 پس از به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، بر شکوه و عظمت حرم افزوده شد. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از پادشاهانی بودند که در بازسازی و توسعه حرم نقش داشتند. شاه تهماسب مناره های حرم را بازسازی و طلاکاری کرد و به دستور او خشت های کاشی روی گنبد را به طلا تبدیل کردند. این گنبد با روکش طلا همان گنبدی است که هم اکنون در نمای بیرونی وجود دارد. علاوه بر این، ایوان امیرعلی شیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کرد.

کمال الدین محمدو یزدی، از معماران معروف آن دوره به دستور شاه عباس روکشی از مس و طلا بر گنبد ساخت. همچنین در این دوران متن کتیبه گنبد به دست علیرضا عباسی خوشنویس و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه ای به خط ثلث نوشته شد. از دیگر تحولات حرم در این دوره می توان به توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق ها، غرفه ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی خان اشاره کرد.

نمای سقاخانه و فضای داخلی صحن عتیق حرم امام رضا(ع) – دوره قاجار سال ۱۲۷۵ق

در دوران قاجاریه هم به حرم امام رضا (ع) توجه ویژه ای شده و سومین ضریح در دوران حکومت فتحعلی شاه ساخته شد. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشی کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال ۱۲۷۵ هجری قمری، قائم مقام نوری اقدام به آینه کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق های توحیدخانه، دارالحفاظ و دارالسیاره نیز آینه کاری شدند. در دوران پهلوی دوم نیز تعمیراتی در حرم انجام شد، اما بخش بزرگی از توسعه حرم امام رضا (ع)، پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت.

ضریح به بخش دربرگیرنده ی قبر امام گفته می شود که زائران از پشت آن قبر امام را زیارت می کنند. از ابتدا ضریح در مرکز بنای حرم نبود، بلکه در سمت چپ آن قرار داشت. در دوره های گذشته ضریح های مختلفی روی مزار نصب شد. اولین ضریح در حرم امام رضا که از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوی و در سال ۹۵۷ هجری قمری نصب شد که بر روی کتیبه های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود که در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ میرزا نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. این ضریح تا به امروز در حرم نگه داری می شود.

سومین ضریح حرم امام رضا (ع) در سال ۱۲۳۸ هجری قمری و در زمان فتحعلی شاه قاجار از جنس فولاد ساخته و بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقه های طلاکوب و طوق های طلای جواهر نشان بود و بر روی آن سوره «هل اتی» و «یس» به خط ثلث نوشته شده است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به علت پوسیدگی پایه هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد و چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در سال ۱۳۳۸ شمسی به جای آن نصب شد. این ضریح توسط حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و با استفاده از مصالحی چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.

نمای ضریح فولادی حرم امام رضا (ع) – سال ۱۳۱۵

پنجمین ضریح حرم امام رضا (ع) پس از یک برگزاری یک مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود. در این ضریح علاوه بر توجه به مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، نمادهایی از معماری دوره های پیشین را نیز دیده می شود. ساخت این ضریح از سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۹ طول کشید و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. در چهار جهت آن ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ تر که آن نیز به کلمه «الله» ختم می شود، قرار دارد.

ساخت پنجمین ضریح حرم امام رضا (ع) از سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۹ طول کشید

قلمزنی این ضریح توسط استاد خدادادزاده اصفهانی انجام شد.دو سوره «یس» و «هل اتی»، در بالای ضریح مطهر امام رضا (ع) به صورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. هر دو کتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر که مشتمل بر آیاتی از قرآن و اسماء الحسنی است توسط استاد موحد خوشنویسی شده است. در پوشش داخلی ضریح پنجم برای اولین بار از هنر خاتم کاری استفاده شد.

گنبد حرم امام رضا (ع)

نخستین گنبد حرم امام رضا (ع) در آغاز قرن ششم هجری و توسط سلطان سنجر سلجوقی از کاشی ساخته شد. این گنبد بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفت. گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، که روکشی از طلا دارد پوشانده‎اند. تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوری که از گفته‎های محققان برمی‎آید، رویه و سطح این گنبد پیش از آن کاشی‎کاری بوده است.

نخستین گنبد حرم امام رضا (ع) در آغاز قرن ششم هجری ساخته شد

گنبد طلای حرم امام رضا (ع) دارای دو پوشش در سقف حرم و بالای آن است. پوشش سقف که به صورت مقعر و مقرنس است به نام «قبه» شناخته می شود. کتیبه هایی که در اطراف گنبد وجود دارند که از نکات جالب آن اشاره به ماجرای پیاده رفتن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد است که به خط ثلث توسط علیرضا عباسی نوشته شده است.

مناره های حرم امام رضا (ع)

مناره به معنای جای نور و روشنایی است و در معماری به بنایی گفته می شود که بر فراز ایوان اصلی مساجد، زیارتگاه ها و مدارس دینی می ساختند و بر بلندای آن اذان می گفتند و یا به اطراف نور می انداختند. این بنا علاوه بر این ویژگی، محلی برای هدایت مسافران بود.

در کل ۱۲ مناره در بناهای حوزه حرم امام رضا وجود دارد

در حرم دو مناره با روکش طلا وجود دارد که یکی از آن ها نزدیک گنبد و دیگری مقابل آن و در قسمت بالای ایوان عباسی (صحن انقلاب) واقع شده است. مناره نزدیک گنبد در زمان ساخت گنبد بنا شده، اما مناره دوم از آثار دوره نادری است. از نکات قابل توجه معماری مناره ها این است که با وجود فاصله ی زیادی که با یکدیگر دارند، وقتی کسی از سمت جنوب اماکن متبرکه و خیابان امام رضا به سمت حرم می آید، چنین می پندارد که گنبد میان دو مناره قرار گرفته است.

ایوان های حرم امام رضا (ع)

حرم امام رضا (ع) دارای چند ایوان است که نمونه های قابل توجهی در معماری ایرانی – اسلامی هستند. ایوان جنوبی که به «ایوان طلا» معروف است توسط امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در قرن نهم هجری ساخته شد. این ایوان که ۲۱ متر ارتفاع دارد از خشت های طلا ساخته شده و دارای چهار در است و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلاکاری شد. ایوان عباسی در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. ارتفاع آن ۲۲ متر است. ایوان غربی حرم نیز با ۲۴ متر از بلندترین بناهای حرم است و بر سر در آن، ساعت بزرگی وجود دارد، به همین دلیل به آن ایوان ساعت نیز گفته می شود.

ایوان شرقی یا ایوان نقاره خانه نیز مانند ایوان غربی از دو ایوان مجزا تشکیل شده است. بر بلندای این بنا که ۲۶ متر ارتفاع دارد ساختمان نقّاره خانه قرار دارد. نواختن نقاره، برای آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز است که در طول سال به جز ایّام محرم و صفر و دیگر ایّام سوگواری، همه روزه در دو نوبت، ۱۰ دقیقه پیش از طلوع و غروب آفتاب نواخته می شود. علاوه بر آن، در شب های عید پس از نماز مغرب و عشا و روزهای عید، زمان تحویل سال نو و اعلام عید فطر و سحرهای ماه مبارک رمضان نیز نقاره نواخته می شود.

سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار و بین سال های ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ از سنگ مرمر ساختند

سقاخانه حرم امام رضا(ع)

از بناهای معروف حرم امام رضا (ع) ، سقاخانه ای است که هم اکنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار و بین سال های ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعیل طلاکار سقفی گنبدی شکل بر روی آن ساخت و پوششی هشت ضلعی روی آن قرار داد و سپس آن را طلاکاری کرد. این بنا در سال ۱۳۴۷ بازسازی شد.