آیا استرس و فشار عصبی مفید است؟

امروزه، به عقیدۀ عموم، استرس امری بد و اجتناب ناپذیر است. اما، در میانۀ قرن بیستم، نظریه پردازان معتقد بودند که مقدار کمی استرس خوب است. کتاب جذاب و خواندنی یان رابرتسون، «آزمون استرس»، سراسر داستان هایی علمی و شاهدی است بر این گفتۀ نیچه:آنچه مرا نکشد نیرومندترم می کند.

 

سؤال اصلی رابرتسون این است:آیا می شود خود را طوری تربیت کنیم که بیشتر شبیه نیچه باشیم و با استرس های زندگی قدرتمندانه روبه رو شویم؟

استرس بیماری همه گیر روان شناختی عصر ماست و دیگر به ندرت به یاد می آورند که این واژه در معنای امروزی خود، ابتدا، تنها به صورت یک استعاره به کار می رفته است. پیش از نیمۀ قرن بیستم، «استرس» اصطلاحی در فیزیک و مهندسی محسوب می شد و برای توصیف فشاری به کار می رفت که نیروهای بیرونی بر ماده ای مانند چوب یا فلز وارد می کردند.

 

سپس زیست شناسی این واژه را وام گرفت و برای توصیف واکنش هورمونی مکانیکی به محرک ها به کار برد. اما کاربرد «استرس» در فیزیک نیز خود اقتباسی استعاری از قدیمی ترین تعریف ثبت شدۀ این واژه بود، یعنی سختی یا فلاکت. طبق واژه نامۀ انگلیسی آکسفورد واژۀ stress (استرس) احتمالاً در «distress» (پریشانی) ریشه دارد.

 

امروزه، به عقیدۀ عموم، استرس امری بد و اجتناب ناپذیر است. اما، در میانۀ قرن بیستم، نظریه پردازان اولیه دریافتند که مقدار کمی استرس خوب است و می تواند نیروبخش و مشوق باشد. ازاین رو هانس سایلی، متخصص غدد، تمایزی میان «eustress» (استرس خوب) و «distress» (استرس بد) قائل شد. در اصل، تفاوت میان استرس خوب و بد در خودِ استرس های بیرونی نیست، بلکه در چگونگی واکنش انسان یا دیگر حیوانات به آن است.

 

آن طور که هملت به روزنکرانتس می گوید:«هیچ چیزی خوب یا بد نیست، تفکر ماست که خوب یا بد را می سازد.» یان رابرتسون، روان شناس و عصب پژوه، در کتاب بسیار جذاب و خواندنی خود تسلی افراطی مشهوری را که نیچه عرضه می کرد، بیان می کند:آنچه مرا نکشد نیرومندترم می کند. سؤال اصلی رابرتسون این است:آیا می شود خود را طوری تربیت کنیم که بیشتر شبیه نیچه باشیم و با استرس های جزئی و جدی در زندگی قدرتمندانه تر روبه رو شویم؟

 

وی ابتدا از دریچۀ یک شرح حال علمی دوست داشتنی به این پرسش می پردازد و اشاره می کند که اولین بار در دهۀ ۱۹۸۰ شواهدی کشف شدند که نشان می دادند مغز «سخت افزار» نیست بلکه در واکنش به تجربه ای جدید، از لحاظ فیزیکی، تغییر می کند. (این پدیده را اکنون انعطاف پذیری عصبی می نامیم.) رابرتسون می نویسد:«این کشف مرا سردرگم کرده بود. نرم افزار تجربه می تواند سخت افزار مغز را بازمهندسی کند.» (احتمالاً این مسئله به همین اندازه هم تعجب آور بوده زیرا، در آغازِ امر، استعاراتِ رایانه ای به شکلی نامناسب در زیست شناسی انسانی به کار می رفتند.)

 

رویداد بعدی زمانی بود که معلوم شد عملکرد ژن ها در بدن نیز در واکنش به محرک های محیطی، شامل محرک های استرس زا، تغییر می کند. چنین کشفیاتی رابرتسون را به این اعتقاد رساند که «همه می توانند یاد بگیرند ذهن و احساسات خود را کنترل کنند» و این گونه «استرس را در محدودۀ خود به یک مزیت تبدیل کنند.»

 

راهبردهای تحقق این امر بدین شرح هستند:به خودتان یادآوری کنید که خلبان خودکار را متوقف کنید، صاف بنشینید («حالت صافْ حالت انگیختگی را در مغز افزایش می دهد»)؛ روی کاری که انجام می دهید تمرکز کنید («یک ذهن سرگردان همیشه ناشادتر از ذهنی است که روی کاری که انجام می دهد متمرکز است، حتی اگر آن کار بسیار طاقت فرسا باشد»)؛ احترام به خودتان نیز مفید است، همان طور که گروه استِیپل سینگرز در ترانۀ «به خودت احترام بگذار» توصیه می کنند؛ سعی کنید نگران نباشید، زیرا «ظاهراً استرس… نانگران ها را به سوی نقطۀ شیرین۱ اجرا سوق می دهد و نگران ها را از آن خارج می کند.» این نظرات خوب اند اما موضوع اصلی این است که چطور باید آن ها را تحقق بخشید.

 

 

هشدارِ نگران نباشید تنها سبب می شود نگران های عادتیْ نگران تر شوند زیرا حالا بیش از هر چیز دیگر نگرانِ نگران بودن خود هستند. پیشنهاد رابرتسون برای کمک به حل چنین مشکلاتی این است که افراد بیاموزند برداشت همیشگی خود از علائم فیزیولوژیکی خاص (تپش قلب، تعریق و مانند آن) را تغییر دهند و مثلاً به خود بگویند:«من هیجان زده ام و نه مضطرب.»

 

این ها به شکلی دقیق و صریح [در کتاب] توضیح داده شده اند. رابرتسون مطالب خود را با ارائۀ داستان هایی تبیین می کند، داستان هایی دربارۀ تصادفات رانندگی، زمین لرزه، اینکه چرا اهالی هنر در زمان روبوسی سر خود را به سمت راست خم می کنند، و ماجرای بیمارانی با مشکل خشم افراطی؛ سپس، با آگاهی ای آمیخته با دقت و همفکری، نظرات پیچیدۀ علمی را به بحث می گذارد. وی به برخی مطالعات دربارۀ تصویر عصبی اشاره می کند اما تأکید دارد که شواهد روان شناسی بالینی و سایر حوزه ها نیز به همان اندازه ارزشمند هستند.

یکی از نتایج که در قالبی زیبا عرضه می شود این است که یادگیری «نوعی جراحی مغز و اعصاب» است. (شاید در اینجا نیز نشانه ای از این تصور دیده شود که هر چیز مربوط به عصبْ معیاری محکم برای حقیقت تجربۀ انسانی است، اما در فضای فعلی می توان از این نشانه چشم پوشی کرد.)

 

نتیجه این است که افراد بهبودپذیری که در مقابل تلخی های زندگی این جملۀ بکت را به کار می برند که «نمی توانم ادامه دهم. ادامه می دهم»۲ همان هایی هستند که قادرند میان نظرات «نزدیک شدن» و «دوری کردن» تعادلی سازنده برقرار کنند.

 

(وی هوشمندانه متذکر می شود که دوری کردن می تواند سازنده باشد:چه دوری کردن از اهداف خودِ قبلی پس از اتفاقی سهمگین که زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد و چه دوری کردن از الگوهای معمول تفکر در جست وجوی راهکارهایی خلاقانه.) رابرتسون مراقب است که زیادی خوش بین یا احساساتی نشود:استرس را نمی توان همیشه به شکلی مثبت تفسیر کرد، به ویژه در خصوص افرادی که حس می کنند قادر به کنترل زندگی خود نیستند.

 

شعار نیچه تنها دربارۀ بدبختی هایی صدق می کند که «خیلی جدی» نیستند. اما به هرحال، پیام وی، که تمرین متمرکز می تواند روش کار ذهن انسان را (درون محدودیت های خود) تغییر دهد، پیامی الهام بخش و پیش برنده است.

 

این اعتقاد قدمت زیادی دارد. همان طور که فیلسوف رواقی اپیکتت سال ها قبل گفته بود:«بدانید که واژگان زشت یا پرخاشگری ها به خودی خود بی حرمتی نیستند، بلکه این قضاوت شماست که از آن ها بی حرمتی می سازد. پس هر گاه کسی شما را به خشم می آورد، بدانید فکر خودتان است که خشمتان را برانگیخته است.

 

پس تلاشتان این باشد که نگذارید احساساتْ شما را از کوره به در برند. زیرا اگر زمان را به دست بگیرید و کمی مکث کنید، راحت تر می توانید خود را مهار کنید.» در زمانۀ ما، بنیان گذاران درمان های شناختی مدرن مانند سی .بی. تی۳ -که مهارت های آن شالودۀ بخش مهمی از توصیه های رابرتسون است- خود، آگاهانه از رواقی ها الهام می گیرند. این گونه است که دانش مدرن بار دیگر فلسفۀ باستان را تصدیق می کند.

 

اطلاعات کتاب شناختی:

 

یان، رابرتسون. آزمون استرس. انتشارات بلومزبری. ۲۰۱۶

Robertson, Ian. The Stress Test. Bloomsbury Publishing. 2016

پی نوشت ها:

 

* این مطلب در تاریخ ۱۳ جولای ۲۰۱۶ با عنوان The Stress Test by Ian Robertson review – why pressure is good for you در وبسایت گاردین منتشر شده است.

 

[۱] اصطلاحی در استودیوی ضبط موسیقی است و به نقطه ای مرکزی گفته می شود که فرد می تواند در آن صداها را، با ترکیبی متوازن که مورد نظر تدوینگر است، بشنود.

 

[۲] “I can’t go on. I’ll go on”

[۳]Cognitive behavioral therapy (CBT)

 

رفتار درمانی شناختی:یک رویکرد روان درمانی است که احساسات ناکارآمد و رفتارها، فرایندها و مضامین شناختی ناسازگارانه را، از طریق شماری از روش های سیستماتیک، صریح و هدف مدار نشانه می گیرد. نام این روش اشاره به رفتار درمانی، شناخت درمانی، و به ترکیبی درمانی از این دو براساس اصول پایه و پژوهش های رفتاری و شناختی دارد.

 

بسیاری از این درمان گران با مشکلاتی از قبیل اضطراب و افسردگی بر اساس مجموعه ای از روش های شناختی و رفتاری مقابله می کنند. این روش اذعان دارد که ممکن است رفتارهایی باشند که از طریق تفکر عقلانی قابل کنترل نباشند. رفتار درمانی شناختی با «تمرکز بر حل مسئله» عهده دار حل مشکلاتِ بخصوصی می شود و در این رویکرد درمانگر با «عمل گرایی» تلاش می کند با کمک به مراجع در انتخاب استراتژی خاصی برای مواجهه با مشکل به او کمک کند.