پیشینه سرود ای ایران و پخش آن در سریال معمای شاه

داستان شکل گیری سرود ای ایران ای مرز پر گهر

در نهمین قسمت از سریال تاریخی معمای شاه نحوه ساخت سرود ای ایران را شاهد بودیم سرودی که برای هر بیننده و ایرانی وطن دوستی موجب مباهات و غرور است.

ای ایران سرود ملی غیر رسمی ایران و نام یکی از مشهورترین سرودهای میهنی و ملی گرایانه ایران، ساخته روح الله خالقی است. این سرود نه پیش از انقلاب اسلامی در ایران و نه پس از آن، سرود ملی رسمی نبوده است ولی به نظر می رسد که خود مردم ایران آن را به عنوان سرود ملی به رسمیت شناخته اند و در گردهمایی های خود آن را به عنوان سرود ملی می خوانند.

پیشینه سرود ملی

این سرود را روح الله خالقی در سال ۱۳۲۳ در آواز دشتی آفریده و بعدها حسین گل گلاب شعر آنرا سروده است. ویژگی برجستهٔ شعر ای ایران آن است که تقریباً همهٔ واژگان آن به زبان پارسی است و در کل این سرود تنها سه واژهٔ عربی “فدا”، “دُر” و “نور” به کار رفته است.

اجراهای گوناگون

نخستین اجرای آن، در ۲۷ مهرماه ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی دانشکدهٔ افسری در خیابان استانبول دو شب متوالی برگزار شد. سرود ای ایران آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و سه بار تجدید شد. استقبال و تاثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کرد تا صفحه ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود. اجرای اولیه این اثر ملی نایاب است. اجرای دیگر، مربوط به سال های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در برنامه گلها است که غلامحسین بنان این سرود را خواند. در سال ۱۳۵۰ نیز اُپرای رادیویی این سرود با همکاری ارکستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی اسفندیار قره باغی انجام گرفت. دو اجرای دیگر از این اثر نیز یکی با صدای حسین سرشار و دیگری با صدای رشید وطن دوست موجود است.

بعد از انقلاب ۵۷ چند نفر به جرم همکاری در تهیه این سرود زندانی شدند و خواندن آن جرم به حساب آمد اما پس از مدتی از آن برای تهییج سربازان در جنگ ایران و عراق استفاده شد و خواندن آن آزاد گردید.

در سال ۱۳۶۹ گلنوش خالقی، دختر روح الله خالقی که برای بیست و پنجمین سالروز درگذشت پدرش در تهران بود، این سرود را با تنظیمی دوباره برای ارکستر، تکخوان و آواز گروهی تنظیم کرد که در آلبوم «می ناب» توسط انتشارات سروش منتشر شد. تکخوان در این نسخه، رشید وطندوست است.

در شصتمین سالگرد ساخت این سرود در مهرماه ۱۳۸۳ ارکستر ملی ایران آن را در تالار وحدت اجرا کرد که تمامی ۷۰۰ نفر جمعیت حاضر در سالن آن را همنوا خواندند.

شعر ای ایران
ای ایران ای مرز پرگُهر ای خاکت سرچشمهٔ هنر
دور از تو اندیشهٔ بَدان پاینده مانی و جاودان
ای دشمن ار تو سنگ خاره ای من آهنم جان من فدای خاک پاک میهنم
مهر تو چون، شد پیشه ام دور از تو نیست اندیشه ام
در راه تو، کِی ارزشی دارد این جان ما پاینده باد خاک ایران ما
سنگ کوهت درّ و گوهر است خاک دشتت بهتر از زر است
مهرت از دل کِی برون کنم بَرگو بی مهرِ تو چون کنم
تا گردش جهان و دور آسمان به پاست نورِ ایزدی همیشه رهنمای ماست
مهر تو چون، شد پیشه ام دور از تو نیست اندیشه ام
در راه تو، کِی ارزشی دارد این جان ما پاینده باد خاک ایران ما
ایران ای خرّم بهشت من روشن از تو سرنوشت من
گر آتش بارد به پیکرم جز مهرت در دل نپرورم
از آب و خاک و مهرِ تو سرشته شد گِلم مهر اگر برون رود تهی شود دلم
مهر تو چون، شد پیشه ام دور از تو نیست اندیشه ام
در راه تو کِی ارزشی دارد این جان ما پاینده باد خاک ایران ما

در قسمت نهم سریال تلویزیونی «معمای شاه» فرآیند و نحوه ساخت و اجرای سرود ماندگار «ای ایران» به نمایش درآمد که حقیقتا برای هر بیننده و ایرانی وطن دوستی موجب مباهات و غرور است.

سریال تاریخی «معمای شاه» که روایتگر سال های پایانی سلطنت رضا شاه و روی کار آمدن محمدرضا شاه پهلوی است، به زیبایی بر اساس مستندات تاریخ معاصر به نفوذ بیگانگان و به خصوص سلطه کشورهای آمریکا ، انگلیس و شوروی در مقطع جنگ جهانی دوم می پردازد و نمایی از عدم وجود حاکمیت دولت مرکزی و ضعف قدرت سیاسی پهلوی دوم از ابتدای شروع حکومت و بی لیاقتی و بی کفایتی دولتمردان عصر پهلوی به تصویر کشیده است.

پشت صحنه سرود ای ایران در معمای شاه

در این سریال صرف نظر از جذابیت داستان و ماجرای سیاسی و اجتماعی آن دوران، به موضوع فرهنگ و شخصیت های علاقمند به سرزمین ایران و عناصر مخالف حضور اشغالگران در کشور با روحیه دشمن ستیزی که همواره در خون ایرانیان تمام اعصار جریان دارد، از میان چهره های سیاسی ، فرهنگی ، هنرمندان و فرهیختگان پرداخته شده است.

ماجرای شکل گیری سرود «ای ایران» که از زبان استاد روح الله خالقی آهنگ ساز آن دوران در این سریال بازگو می شود در جریان یک برخورد ظالمانه و توهین آمیز یک سرباز خارجی نسبت به یک سرباز ایرانی است که هویت و استقلال کشور را تهدید و لکه دار می کند و این صحنه دقیقا در منظر یک شاعر دل سوخته و میهن دوست اتفاق می افتد و این جرقه ، دستمایه یک شعر برای ساخت سروده ای ماندگار می شود.

وقتی که سرودی توسط شاعری متعهد به نام حسین گل گلاب ، آهنگسازی فرهیخته به نام روح الله خالقی و خواننده ای چون استاد غلامحسین بنان ساخته و اجرا می شود ، آن گونه به دل می نشیند که همچنان جذاب ، غرورآفرین و موثر بر تارک فعالیت فرهنگی به عنوان یک اثر فاخر می درخشد.

این بخش از سریال و این برش از مقطع تاریخ میهن عزیزمان ، گویای بسیار روشنی از تنیدگی فرهنگ ناب ایرانی با سیاست و بازتعریفی استوار از روش های منحصر ایرانی در برخورد فرهنگی با هرگونه تهاجم بیگانه است. بی شک ، کارگردان سریال به زیبایی توانسته است این پیوند را معرفی کرده بدون اینکه به دستاویز ها و سوژه های تکراری و شعاری دست یازد.

مناسب است به دست اندرکاران ساخت این سریال احسنت و خسته نباشید گفت که به زیبایی ، یکی از آثار ملی و فرهنگی را برای نسل های جوان به نمایش گذاشته اند؛ روایتی که بر بسیاری از مردمان به ویژه نسل جوان پوشیده بود.

بدون تردید خلق این اثر هیچگونه ارتباطی با عناصر حکومت پهلوی نداشته و با دیدگاه ، اندیشه و زحمات چند تن از شخصیت های فرهنگی ایران زمین به وجود آمده است.

در خاطرات ، کتاب های تاریخی و مستندات به جای مانده از دوران حکومت پهلوی آنقدر مطالب آشکار و پنهان از خیانت و جنایت رژیم منحوس پهلوی و وابستگان به این خاندان خود فروخته وجود دارد که زندگی آنان عمدتا به هوس رانی ، انباشت ثروت ، خوشگذرانی ، ولخرجی ، ظلم و ستم به هموطنان و سرسپردگی به بیگانگان خلاصه می شود که دیگر مجالی برای پرداختن به فرهنگ اصیل ایرانی نداشته اند.

در این شرایط فقط انسان های باغیرت ، وطن خواه ، متعهد و آزاد اندیش بوده اند که توانسته اند به جهت جبران کاستی ها و ایجاد امیدواری در مردم عصر خود ، چنین آثاری را خلق کنند.

سرود «ای ایران» در نوع خود بی نظیر ، دارای بار مثبت ایران دوستی ، بیگانه ستیزی و در راستای روحیه همدلی و همگرایی ملت ایران است. و قطعا برآمده از خامه ی دلدادگی بخشی از هنرمندان دلسوز به مام میهن و ساخت فرهنگ آزادگی در عصر تاراج غرور ملی بوده است.