زندگینامه “شیخ بهایی” شاعر و عارف ایرانی
شیخ بهایی، خالق کشکول معروف که بود؟
شیخ بهایی حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است که تبحر زیادی در دانش های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات داشت و کتب زیادی (۹۵ کتاب و رساله) از او در علوم مختلف مانند سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک به یادگار مانده است. در ادامه این بخش از فرهنگ و هنر نمناک با مختصری از زندگینامه شیخ بهایی آشنا می شوید.
ولادت شیخ بهایی
بهاءالدین محمد بن حسین بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی متولد ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی در بعلبک است. البته تاریخ تولد شیخ بهایی بر روی سنگ قبر و کاشیکاری های دیوار اتاق مقبره اندکی متفاوت است. تاریخ تولد او بر اساس نوشته روی کتیبه کاشیکاری دیوار ۲۶ ذیحجه ۹۵۳ هجری قمری (برابر با پنجشنبه ۸ اسفند ۹۲۵ خورشیدی، و ۲۷ فوریه ۱۵۴۷) است اما تاریخ تولد او بر اساس کتیبه سنگ قبرغروب پنجشنبه محرم الحرام ۹۵۳ هجری قمری (برابر با فروردین ۹۲۵ خورشیدی، و مارس ۱۵۴۶) می باشد.
کودکی و خانواده
او یکی از نوادگان «حارث بن عبدالله اعور همدانی» از شخصیت های برجسته آغاز اسلام و یکی یاران با وفای امیرالمؤمنین است. شیخ بهایی دوران کودکی خود را در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» از نواحی شام زندگی کرد. پدر بهاءالدین عاملی از شاگردان برجسته شهید ثانی و خاندان او از خانواده های معروف جبل عامل بوده اند.
بهاءالدین به همراه پدر خود در کودکی به ایران آمد و وقتی به قزوین که آن زمان مرکز دانشمندان بزرگ ایرانی بود، رسیدند، در آنجا ساکن شد. شیخ بهایی در قزوین فارسی آموخته و به مدت سی سال در آن شهر پرورش یافته و شاگردی پدر و دیگر دانشمندان مشغول شد. پدر بهاءالدین زمانی که او ۱۷ ساله بود، به توصیه شیخ علی منشار از سوی شاه طهماسب به شیخ الاسلامی اصفهان منصوب گردید.
پدر شیخ ۹۸۴ قمری۱۴ سال بعد برای رفتن به زیارت خانه خدا از ایران خارج شد و در بحرین درگذشت. شیخ بهایی در ۴۳ سالگی به دلیل شخصیت علمی و ادبی و اخلاق خوب شیخ الاسلام اصفهان شد وزمانی که پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد، تا آخر عمر منصب شیخ الاسلامی پایتخت صفوی در دربارشاه عباس بر عهده داشت. شیخ بهائی گذشته از شیخ الاسلامی، مورد اعتماد شاه عباس اول و طرف مشورت او بود و شاه وجود او را بسیار مغتنم می شمرد، تا جایی که پس از بازگشت بهائی از سفر طولانی، به استقبال او آمد و ریاست علمای ایران را به او پیشنهاد کرد که بهائی نپذیرفت.
شیخ بهایی به قصد حج در سال ۹۹۱ هجری قمری به سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر سفر کرد و بعد از ۴ سال به ایران بازگشت.
خصوصیات اخلاقی شیخ بهایی
شیخ بهایی همواره درباره عدل و انصاف سخن می گفت و مانند صالحان عمل می کرد و به خلق خدا خدمت می کرد و همواره با مردم بود. او روح بلند و رفیعی داشت و همواره در طلب علم آموزی بود.
همسر و فرزندان
دختر علی منشار عاملی همسر شیخ بهائی بود. او زنی دانشمند بود که کتابخانه نفیس ۴ هزار جلدی پدرش پس از درگذشت او را به ارث برد. شیخ بهائی این کتابخانه را در ۱۰۳۰ق وقف کرد اما پس از وفات شیخ بهایی، به سبب اهمال در نگهداری از بین رفت. بیشتر منابع فرزندی برای شیخ بهایی معرفی نکرده و بعضی او را عقیم دانسته اند.
مذهب شیخ بهائی
باتوجه به تعلق شیخ بهایی و خانواده اش به شیعیان جبل عامل و تالیف های بسیارش در فقه و معارف شیعی، شیعه بودن اوغیر قابل تردید است.شیخ بهایی قصیده معروف در مدح امام زمان(عج) و صلوات مشهوری رای ۱۴ معصوم دارد.
محمدامین محبّی و احمد خَفاجی
بهائی را اهل تسنّن می دانند و عقیده دارند که او تسنن خود را از شاه عباس اول که شیعه بود، پنهان می کرد و او را تنها به سبب افراطی که در محبت ائمه شیعه داشته است، شیعه شمرده اند. احتمالا علت اینکه شیخ بهایی را اهل سنت دانسته اند، مشی و سلوک خود بهائی است که وی در سفرهای خود تقیه می کرد و به با هر ملتی به اقتضای مذهب ایشان رفتار می نمود.
استادان شیخ بهائی
- ملاّ عبدالله یزدی
- ملاّ علی مُذَهّب
- ملا علی قائنی
- ملا محمد باقر یزدی
- شیخ احمد گچایی
- شیخ عبدالعالی کرکی
- محمود دهدار
- محمّد بن محمّدبن ابی اللّطیف مقدسی شافعی
شاگردان
مشهورترین شاگردان شیخ بهایی عبارت اند از:
- محمدتقی مجلسی
- محمد محسن فیض کاشانی
- صدرالمتألهین شیرازی
- سید ماجد بحرانی
- شیخ جواد بن سعد بغدادی معروف به فاضل جواد
- ملا حسنعلی شوشتری
- ملا خلیل بن غازی قزوینی
- شیخ زین الدّین بن محمد نواده شهید ثانی
- ملا صالح مازندرانی
- رفیع الدین محمد نائینی مشهور به میرزا رفیعا
فعالیت های ماندگار شیخ بهایی
کارهایی که شیخ بهایی در دوران عمر مفید خود اجرایی نمود شامل :
- ساخت و معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به شیخ بهائی نسبت می دهند.
- ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام در اصفهان را نیز شیخ بهائی ساخته است.
- طرح ریزی یکی از بزرگترین کاریزهای ایران کاریز نجف آباد اصفهان را به بهائی نسبت می دهند.
- تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه از نمونه کارهای شیخ بهائی است.
- تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب نیز از کارهای شیخ بهائی بود که به یک قرن و نیم اختلاف نظر پایان داد.
- ساختمان گلخن گرمابه شیخ بهائی یکی دیگر از کارهای شگفت بهائی است که مردم اصفهان عقیده دارند که بهائی گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدیدهمچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد.
- طراحی منارجنبان اصفهان را نیز به شیخ بهایی نسبت می دهند.
آثار شیخ بهایی
چنانچه در این بخش از نمناک میخوانید برخی از آثار وی عبارت اند از:
- جامع عباسی از آثار شاخص شیخ بهایی
- الزبده فی الاصول از تالیفات شیخ بهایی در اصول
- اربعین
- مثنوی سوانح الحجاز (نان و حلوا)
- کشکول شیخ بهایی
مثنویات معروف شیخ بهایی
مثنوّیات معروف شیخ بهائی در زبان فارسی عبارتند از:
- نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز، (بر وزن مثنوی مولوی)
- نان و پنیر، (بر وزن مثنوی مولوی)
- شیر و شکر، (اولین منظومة فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک).
- مثنوی هایی مانند نان و خرما، شیخ ابوالحشم و رموز اسم اعظم را نیز منسوب به او دانسته اند.
سبک اشعار شیخ بهایی
شیخ بهایی به دلیل دقت در مسائل علمی نتوانست در اشعار خویش لطافت و ذوق را حفظ نماید. در آثار او سبک های متنوعی به دیده می شود. او در مثنوی از مولوی و عطار، در غزل از سعدی و عراقی و در سروده های عرفانی خویش از غزلیات شمس پیروی کرده است.
درگذشت شیخ بهایی
شیخ بهایی برابر با تاریخ شوال ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱ هجری قمری در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش پیکراو را به مشهد برده و جنب موزه آستان قدس در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام دفن کردند.
روز بزرگداشت شیخ بهایی
در تقویم ایران ، ۳ اردیبهشت به عنوان روزبزرگداشت شیخ بهایی تعیین شده است و هر ساله در این تاریخ برنامه های فرهنگی و … با هدف شناخت بیشتر این شاعر و عارف نامدار ایرانی برگزار می شود.
خانه شیخ بهایی
خانه شیخ بهایی یک اثر تاریخی در یک محور تاریخی با معماری باشکوه ایرانی، بنایی متعلق به دوران صفویه در محدوده خیابان دردشت است که به دلیل تاریخی بودن و قرار گرفتن در یک محور تاریخی به عنوان یک اثر فرهنگی تاریخی در شهر اصفهان در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
خانه در سال ۱۳۵۷ ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان زیباترین خانه تاریخی آسیا و اقیانوسیه معرفی شد. در کتاب زندگی شاه عباس تالیف نصرالله فلسفی گفته می شود که این خانه متعلق به عمه شاه عباس(مریم سلطان بیگم) بوده که پس از مرگ وی، شاه عباس این بنا را به شیخ بهایی واگذار می کند.
