زندگینامه کامل خیام از تولد تا مرگ + آثار
نگاهی به اسرار زندگی و دستاوردهای خیام نیشابوری
حکیم عمر خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس، شاعر و طراح تقویم جلالی است که شهرت جهانی دارد. ۲۸ اردیبهشت ماه هرسال که به روایتی روز تولد خیام است، روز بزرگداشت خیام نامیده می شود. به مناسبت بزرگداشت این دانشمند و شاعر بزرگ ایرانی در این بخش از فرهنگ و هنر نمناک با زندگینامه او آشنا شوید.
خیام که بود و در چه قرنی به دنیا آمد؟
غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، ریاضیدان، اخترشناس و شاعر ایرانی است که در ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ و زمان حکومت سلجوقیان در نیشابور به دنیا آمد.
خیام دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی بود و علاوه بر داشتن دانش در ریاضی، نجوم در فلسفه، دین، تاریخ، گاه شماری، موسیقی نیز دانش فراوانی داشت پس می توان او را همه چیزدان و بزرگترین دانشمند قرن پنجم نامید. مقام و شهرت بسیار خیام در زمان خود سبب شد معاصران او همه وی را به لقب های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق بستایند.
خیام دانشمند بود یا شاعر؟
همانطور که گفتیم خیام دانشمند و همه چیزدان عصر خویش بود. اگر چه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست اما رباعیات او آوازه ی جهانی دارد. رباعیات خیام به بیشتر زبان های زنده برگردان شده است. ادوارد فیتزجرالد رباعیات خیام را به زبان انگلیسی ترجمه نموده است.
خیام در دوران جوانی و کسب دانش
نام پدر خیام ابراهیم بوده است که برخی افراد معتقدند شغل او یا یکی از نیاکان خیام خیمه دوزی یا چادر دوزی بوده است اما برخی گفته اند که پدر خیام به امور دیوانی مشغول بوده است.
عمر خیام در نیشابور نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر شروع به تحصیل کرد و در جوانی علوم فلسفه، نجوم و ریاضی را فرا گرفت و در علم طب نیز مهارت کافی به دست آورد ،گفته شده که خیام سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرده است.او شعرهای زیادی به دو زبان فارسی و عربی سرود و کتاب هایی درباره علوم مختلف نوشت.
استاد، خیام در علم فقه که بود؟
برخی عقیده دارند که خیام فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته و برخی او را شاگرد ابن سینا دانسته اند که فرضیه شاگردی خیام نزد ابن سینا واقعیت ندارد و این خطای تاریخ نویسان به این دلیل است که خیام ابن سینا را استاد معنوی خود خوانده است.
آنچه واقعیت دارد این است که خیام فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت و حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی را فراگرفت. خیام علوم و فلسفه یونان را تدریس می کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می کرد.
ترک نیشابور به قصد سمرقند
در حدود سال ۴۴۹ هجری خیام نیشابور را به قصد سمرقند ترک کرد و در آنجا کتابی درباره معادله های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر والمقابله به زبان عربی تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر قاضی القضات سمرقند نوشت و پس از نگارش کتاب خود را به دلیل رابطه خوب خود با خواجه نظام الملک طوسی تقدیم کرد.
رفتن به اصفهان و سرپرستی رصدخانه اصفهان
عمر خیام بعد از سمرقند به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. او ۱۸ سال در اصفهان اقامت داشت و در این مدت رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس، مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را نوشت که در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد.
در این دوران به مدیریت خیام زیج (رصدخانه) ملکشاهی تهیه گردید و طرح اصلاح تقویم تنظیم شد. تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که خیام و عده ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می شود.
خیام درباره ی چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای هم نوشته است. خیام به اختر بینی اعتقاد نداشت اما در این دوران به عنوان اختر بین در دربار خدمت می کرد.
درگذشت ملکشاه، کشته شدن نظام الملک، قطع کمک مالی به رصدخانه و بی مهری به خیام و بی اعتنایی به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، باعث شد خیام در حدود سال ۴۷۹ هجری اصفهان را به قصد خراسان ترک کند و بقیه عمر را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو گذراند.
حوادث مهم زمان حیات خیام
در زمان حیات خیام حوادث مهمی مانند جنگ های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی به وقوع پیوست.
دستاوردهای خیام نیشابوری
در ادامه ی این بخش از نمناک به دستاوردهای حیکم خیام نیشابوری معروف خواهیم پرداخت که شامل:
ریاضیات
کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) تا سده ی ۱۹ میلادی در بین ریاضیدانان اروپایی مورد استفاده نبوده است و رد پای خیام را می توان به واسطه ی طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.
خیام اولین کسی بود که نشان داد معادله ی درجه ی سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که او از آنها استفاده می کند در هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».
یکی از آثار دیگر خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است که در آن خیام قضیه ی خطوط متوازی که شالوده ی هندسه ی اقلیدسی است، را مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.
ستاره شناسی
همانطور که گفتیم خیام گاهشماری ایران را تغییر داد و بعد از اصلاح آن مدار گردش کره ی زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد.
فلسفه
از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده که یکی از آنها فارسی بوده و باقی عربی است. پنج رساله او عبارتند از:فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود.
خیام در سال ۴۷۲ هجری قمری به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی خطبه توحیدیه ابن سینارا به فارسی ترجمه کرده است.
موسیقی
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده و یک چهارم پرده را شرح می دهد.
ادبیات
هم دوره ای های خیام از رباعیات او بی خبر بودن و او را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی می شناختند. در کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی که به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است، از خیام به عنوان شاعر یاد شده است.
آثار خیام
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که برخی از آنان عبارت اند از:
- رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، در باره معادلات درجه سوم
- رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت ها.
- رساله میزان الحکمه
- قسطاس المستقیم
- رساله مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده است
- القول علی اجناس الذی بالاربعه، اثری درباره موسیقی
- رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است
- رساله روضةالقلوب در کلیات وجود
- رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
- رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
- ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا
- رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
- رساله مشکلات ایجاب
- رساله ای در طبیعیات
- رساله ای در بیان زیگ ملکشاهی
- رساله نظام الملک در بیان حکومت
- رساله لوازم الاکمنه
- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده است
- نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است. یکی نسخه لندن و دیگری نسخه برلن
- رباعیات خیام به زبان فارسی
- عیون الحکمه
- رساله معراجیه
- رساله در علم کلیات
- رساله در تحقیق معنی وجود
ویژگی های شعر خیام
شعر خیام، در قالب رباعی نوشته شده است که مضمون عمده آن شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است. اشعارکوتاه، ساده خیام حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است.
خیام چند رباعی دارد؟
تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته اند، تا کنون بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده شده است. اشعار خیام بیشتر به زبان پارسی و عربی هستند.
اعتقادات خیام
خیام برخلاف برخی عقیده ها عارفی بی قید و خوشگذران نبود بلکه حتی تا آخر عمر و لحظه وداع از زندگی مانند یک معتقد مذهبی زندگی کرد. در رساله فی الکون و التکلیف آمده می توان او را انسانی معتقد به حکومت دینی دانست.
خیام چگونه درگذشت؟
یک روایت بسیار مشهور تاریخی وجود دارد که هم به وسیله بیهقی و هم به وسیله تتوی ذکر شده به نقل از داماد خیام محمد بغدادی نقل می کنند که در آخرین روز حیات، او مشغول مطالعه فصل مربوط به صدور کثیر از واحد، از کتاب شفا در مبحث الهیات بود. ناگهان سر خود را از کتاب برداشته و رو به داماد خود می گوید جماعت را بخوان تا وصیت کنم.
پس از وصیت، نماز گزارده و در سجده ذکر می کند که خدایا می دانی که من تو را به اندازه ای که در وسعم بود شناختم، پس مرا رحمت کن، و پس از این ذکر، جان به جان آفرین تسلیم کرد.این روایت تاریخی، تعلق خاطر مذهبی او را تا واپسین لحظات حیات نشان می دهد.
آرامگاه عمر خیام
خیام در سال ۵۱۷ ﻫ . ق در شهر نیشابور در گذشت و آرامگاه او در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است.
او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده :”گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند.” نظامی عروضی بعد از چهار سال به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته و مشاهده نمود که قبر او درست در همان جایی است که او گفته بود.
یادبودهای عمر خیام
جالب است بدانید که:
- یکی از حفره های ماه به افتخار خیام به نام عمر خیام نام گذاری شده است.
- در سال ۱۹۸۰ سیارک ۳۰۹۵ به نام خیام نامگذاری شد.
- یک هتل در تونس به نام عمر خیام است.
- نوشیدنی هایی که در کشور فرانسه و مصر تولید می شود نیزخیام نام دارد.
- رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا، در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد.
- در سال ۱۸۹۲ میلادی انجمن عمر خیام در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه داران بنیان گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ سه مراسم بزرگداشت برای خیام برگزار کرد.
خیام در فیلم و داستان
خیام یکی از شخصیت های اصلی فیلم و داستان های زیر است:
- فیلم عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶
- میراث دار:افسانه عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵
- رمان ایرانی خیام و آن دروغ دلاویز نوشته هوشنگ معین زاده
- رمان سمرقند نوشته امین معلوف
- داستان معصومه شیرازی اثر محمدعلی جمال زاده
- رمان گرگ دریا نوشته جک لندن
