ردیف و دستگاه در موسیقی اصیل ایرانی
نگاهی به ردیف و دستگاه در موسیقی ایران
موسیقی ردیف دستگاهی امروز ایران از دورهٔ آقا علی اکبر فراهانی (نوازندهٔ تار دورهٔ ناصرالدین شاه) باقی مانده است. آقا علی اکبر فراهانی به واسطهٔ میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) برای نشر موسیقی ایرانی به دربار دعوت شد. سپس این موسیقی توسط آقا غلامحسین (برادر آقا علی اکبر) به دو پسر علی اکبرخان به نام های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی باستانی ایران امروزه مورد استفاده تر و معروف تر است، دسته بندی موسیقی توسط این دو استاد در قالب مجموعه نواخته ها و آموزش هایشان است که به نام «ردیف موسیقی» نامیده می شود.
ردیف در واقع مجموعه ای از مثال های ملودیک در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم معنی است. یک مجموعهٔ ردیف، مجموعه مثال هایی موسیقایی از هر کدام از گوشه های یک دستگاه است که بیانگر نسبت نت های مورد استفاده در آن گوشه و حال و هوای احساسی آن است.
گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسلهٔ زند و اوایل سلسلهٔ قاجار آغاز شده است. یعنی در اوایل دورهٔ قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد و جای مقام های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.
از اولین راویان ردیف می توان به خاندان فراهانی یعنی آقا علی اکبر فراهانی – میرزا عبدالله – آقاحسینقلی و… اشاره کرد. ردیف هایی که اکنون موجودند شامل ردیف میرزا عبدالله، ردیف آقاحسینقلی، ردیف ابوالحسن صبا، ردیف عالی علی اکبر شهنازی، ردیف موسی معروفی، ردیف دوامی، ردیف طاهرزاده، ردیف محمود کریمی، ردیف سعید هرمزی، ردیف مرتضی نی داوود و… هستند. امروزه، ردیف میرزا عبدالله، ردیف صبا، ردیف شهنازی و دوامی کاربری بیشتری دارند و بیشتر در مکاتب درس موسیقی آموزش داده می شوند.
دستگاه
هر دستگاه موسیقی ایرانی، توالی ای از پرده های مختلف موسیقی ایرانی است که انتخاب آن توالی حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می دهد. هر دستگاه از تعداد بسیاری گوشه موسیقی تشکیل شده است و معمولاً بدین شیوه ارائه می شود که از درآمد دستگاه آغاز می کنند، به گوشهٔ اوج یا مخالف دستگاه در میانهٔ ارائه کار می رسند، سپس با فرود به گوشه های پایانی و ارائهٔ تصنیف و سپس رِنگی اجرای خود را به پایان می رسانند. موسیقی سنتی ایران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی عبارت اند از:
دستگاه شور
دستگاه سه گاه
دستگاه چهارگاه
دستگاه همایون
دستگاه ماهور
دستگاه نوا
دستگاه راست پنج گاه
