اصول خاص نگهداری سه تار در شرایط مختلف

راهنمای کامل و آموزش روش نگهداری سه تار 

سه تار از جمله سازهای بسیار زیبا و اصیل ایرانی است. این ساز زیبا بسیار هم حساس است، هر چه بیشتر از شرایط نگهداری سه تار بدانیم بهتر می توانیم صدای خوب آنرا ماندگار و یا حتی بهتر کنیم. اگر شرایط نگهداری از سه تار به خوبی رعایت نشود ، دچار مشکلاتی از قبیل خالی کردن زود به زود کوک و همچنین پوسیدن چوب صفحه و کاسه میشود. در این بخش از نمناک با چند نکته مهم در زمینه مراقبت و نگهداری از سه تار آشنا می شوید. 

نکات مهم برای جلوگیری از پوسیدگی و برجا ماندن هارمونی ساز سه تار : 

در نگهداری سازها ، تغییر فصول منجر به ایجاد تغییرات بنیادی و باطبع نوع صدا دهی آنها خواهد شد. تغییرات اقلیمی هر فصل در محیط اطراف در درجه اول برای نوازنده منجر به تغییرات فیزیکی در نوع صدای سازمی شود . به همین دلیل برای حفظ کیفیت فیزیکی ساز در شرایط متفاوت آب و هوایی توصیه هایی وجود داردکه نیازمند شرایط بهینه نگهداری از ساز تار و سه تار می باشد . 

شرایط بهینه نگهداری از ساز 

یکی از شرایط ایده آل برای سازهایی شبیه سه تار ، آب و هوای معتدل بهاری می باشد. بارش های پراکنده و نه چندان مداوم بهاری در کوتاه مدت موجب افزایش سطح رطوبت منطقه می شود و از طرفی وجود ابرهای پراکنده و وزش های مداوم باد و جریانان هوایی منجر به سطح ناپایدار رطوبت و حفظ شرایط متعادل خواهد شد. در نتیجه سازهایی مانند تار که دارای مشکل اصلی افت پوست کاسه در فصول سرد و یا گرم سال هستند ، فصل بهار بسیار ایده آل است . 

نگهداری از ساز در کاور مخصوص 

همواره پس از طی زمان نوازندگی و تمرین ، ساز خود را در کاور مخصوص نگهداری کنید.در ایام تعطیلات نوروزی بسیار از افراد برای جلوگیری از تنبلی دست و انجام تمرینات روزانه ، ساز را در سفر به همراه خود می برند. فراموش نکردن تمرین اگر چه خوب است اما باید از حمل مناسب ساز در کاور مخصوصی که ضد ضربه و محکم می باشد اطمینان حاصل نمایید.قرار دادن ساز در کنار ظروف و وسایل دیگر بدون پوشش محافظ منجر به آسیب هایی به ساز شما خواهد شد. 

در مناطق خشک و کویری ایران ، شرایط جوی صدمه ای به ساز شما نمی زند ، اما اگر قصد مسافرت به مناطق شمالی کشور که دارای آب و هوای مرطوب و بارانی است را دارید همراه بردن هرگونه ساز خصوصا ساز سه تار، بدلیل فیزیک پوستی چوبی ، با آسیب های جدی همراه خواهد شد. بنابراین باید توصیه های مهم در حفظ و نگهداری سه تار به منظور حفظ کیفیت صدایی آن را رعایت نمایید. البته گاه همراه نداشتن ساز و نگهداری مناسب آن در منزل بهتر از بردن ساز و در نتیجه آسیب زدن به آن می شود.

قرار دادن ساز در کنار خود به هنگام مسافرت 

هنگام مسافرت اگر با اتوبوس ، هواپیما ، یا قطار سفر میکنید ساز را در قسمت بار قرار ندهید. چون باعث آسیب و وارد شدن ضربه به آن می شود. با ساز خود مانند یک دوست مهربان رفتار کنید و حین مسافرت به دقت از او مراقبت نمائید. 

خودداری از نگهداری ساز سه تار در محیط مرطوب 

برای جذب رطوبت محیط ،حتما از بسته های رطوبت گیر سیلیکا ژل در داخل جعبه یا کاور ساز سه تار خود استفاده کنید، همچنین باید هر دو سال یکبار بسته سیلیکا ژل را تعویض نمایید. برای احیای بسته سیلیکا ژل بهتر است هر سه ماهه یکبار برای مدت زمانی از جعبه ساز خارح شده و مقابل آفتاب قرار داده شود تا کیفیت آن حفظ شود. 

آویزان کردن ساز در دیوار ، هرگز !!! 

از آویختن ساز به صورت نا مناسب و یا نا متعادل بر روی دیوار خودداری شود و در صورت ضرورت از دستگیره نگهدارنده مناسب دیوار کوب استفاده شود. هنگام آویزان کردن ساز باید به شرایطی از قبیل رطوبت محیط ، در معرض آفتاب نبودن، در معرض وزش باد کولر یا حرارت لوازم گرمایشی نبودن و … توجه نمایید. 

استقرار سه تار 

محل و روش استقرار ساز سه تار اگرچه موضوع ساده ای به نظر می رسد اما موضوع مهم و قابل توجهی است. ساز سه تار را می توان در چهار حالت، افقی، عمودی، آویخته و پوشیده قرار داد. 

افقی 

سه تار را روی یک سطح افقی به پهلو قرار دهید، طوری که صفحه آن عمود بر زمین گوشی های شماره ۲ و ۴ به طرف بالا باشند. سه تارهایی که ترکه ی پیشانی پهن تری دارند ثبات بیشتری دارند . بهترین مکان در این روش جایی مانند کنج اتاق، روی میز یا داخل قفس است . 

عمودی

سه تار را در حالت عمودی، طوری که دسته به طرف بالا باشد، در کنج اتاق در محل زاویه دار و روی پایه ی ساز یا استند قرار دهید. ساز را نباید به سطوح کوتاه منحی لبه های صاف و صیقلی مانند لبه صندلی و میز کوتاه که امکان سر خوردن وجود دارد، تکیه دهید. 

آویخته

سه تار را به پهلو روی دیوار یا یک سطح عمودی آویزان کنید، به صورتی که صفحه آن عمود بر دیوار یا سطح عمودی باشد. در این حالت سه تار از ساقه ی گوشی شماره ۱ یا ۳ به میخی که محکم به دیوار کوبیده شده، آویخته می شود. این روش البته با اطمینان از سالم بودن گوشی و محکم بودن میخ ، از دو روش قبل ایمن تر است. 

انواع کیس 

کیس ها به دو دسته سخت و نرم تقسیم می شوند. کیس های سخت یا جعبه ها ایمنی بیشتری دارند. این نوع کیس ها دارای اسکلت یا چارچوبی هستند که خم و تا نمی شوند، اما کیس های نرم یا کاورها، سبک و قابل انعطاف هستند. 

سطح داخلی همه کیس ها و کاور ها باید از جنس اسفنج، فوم، پارچه نرم، خز و یا مواد نرم مشابه باشد. بدنه و چهارچوب کیس های سخت از جنس چوب، ، فایبر گلاس، ورق پلاستیکی، مقوای ضخیم چند لایه، اسفنج فشرده یا فیبر ساخته می شود و بدنه کیس های نرم و یا کاور ها از چرم مصنوعی، برزنت یا پارچه کتانی می باشد. 

قرار ندادن ساز در مقابل نور خورشید 

ساز را نباید در معرض تابش گرمای مسقیم لوازم حرارتی و تابش مستقیم نور خورشید قرار دهید. 

تهیه کاور مناسب 

تهیه کاور و کیس مناسب مانند جنس فایبر گلاس از آسیب به ساز جلوگیری می کند. 

دما

برای نگهداری سه تار دمای معتدل و متوسط بسیار مناسب است. تاثیر نامطلوب سرما و گرما از کارایی، دوام و عمر ساز کم می کند. هنگام تغییر ناگهانی دما مانند زمانی که ساز را از دمای سرد به محیطی با دمای گرم منتقل می کنید باید ، فرصت سازگاری با دمای جدید به ساز داده شود. 

تعویض سیم ها 

سیم های ساز به دلیل انگشت گذاری مداوم روی آنها، حالت اولیه را از دست می دهند. مثلا بعد از چند ماه استفاده حس می کنید که صدای ساز عوض شده و حالت ناکوک دارد. به همین دلیل تعویض سیم ها، هر ۶ ماه یکبار توصیه می شود. 

در صورت پاره شدن یکی از دو جفت سیم های زرد و سفید بهتر خواهد بود تعویض سیم به صورت جفتی باشد. 

شماره سیم های سفید و زرد به کار رفته برای شش سیم مطابق یکی از دو دستور زیر باشد : 

الف – سفید اول و دوم ۲۰ – زرد سوم و چهارم ۲۲ – سفید پنجم ۱۸ – بم ۳۸ 

ب – سفید اول و دوم ۱۸ – زرد سوم و چهارم ۲۰ – سفید پنجم ۱۸ – بم ۳۴ 

در صورت نداشتن آگاهی و تخصص لازم ، از دستکاری کردن محل خرک و یا عوض کردن آن که سهم به سزایی در صدا دهی تار دارد ، خودداری نمایید.

تماس نداشتن مضراب با صفحه 

بر اثر اصابت مضراب سیمی به قسمتی که مضراب میزنید « روی صفحه» موجب سائیدگی می شود. سائیدگی به دلیل استفاده از مضراب می باشد چرا که ناخن آنقدر تیز نیست که بتواند صفحه را خراش دهد. حتی المقدور سعی کنید که مضراب به صفحه نخورد. اما در صورت خراشیدگی بهتر است ساز را خدمت یک استاد ببرید تا بوسیله سنباده و لاک الکل، ساز را ترمیم کند. 

حشرات 

کرم چوب، بید پشه ها و به ویژه موریانه حشراتی هستند که از چوب به عنوان ماده ای مغذی استفاده میکنند. زندگی اجتماعی این حشرات و حفر تونل های زیادی، به قطر تقریبی یک میلی متر، باعث نابودی چوب از درون می شوند. این نوع حشرات اغلب به چوب گردو علاقه مندند و به سرعت در درون آن گسترش می یابند، ولی چوب توت، بلوط و ماغون را کمتر مورد حمله قرار می دهند. به همین دلیل دسته سه تار در مقایسه با صفحه و کاسه در معرض خطر بیشتری قرار دارد. 

مشاهده اندکی گرد چوب در کیس یا محل نگهداری سه تار، می تواند دلیلی بر احتمال خوردگی چوب توسط حشرات باشد. در این شرایط باید سوراخ تونل ها را با تزریق محلول حشره کش توسط سرنگ پر کرد. عدم نگهداری سه تار در محیط گرم و نیز در نزدیکی نقاط آلوده و موریانه خورده، لاک و الکل کاری مرتب و هوا دهی منظم ساز و قرار دادن قرص برنج و نفتالین بی بو در یک کیسه کوچک نایلونی که از چند جهت سوراخ شده و گذاشتن آن در کیس، اقدامات مهمی در پیشگیری از حملات این حشرات به بدنه چوب سه تار می باشند. 

شست و شوی دست ها 

قبل از اینکه شروع به نواختن کنید، دست های خود را با آب و صابون شسته و خشک کنید. وجود چربی، رطوبت و … انگشتان رنگ پرده ها را تغییر می دهد، همچنین صدا دهی را مغشوش، فرسایش و پاره شدن پرده ها و آلوده شدن دسته ساز را سرعت می بخشد. 

حفاظت از اجزای سه تار 

برای حفاظت از اجزای تشکیل دهنده ی سه تار که نیاز به تعمیر یا تعویض دارد بهتر است از از سازنده و یا تعمیرکار مجرب و مطمئن کمک بگیرید. برخی افراد میزان تعریق دست زیادی دارند و یا حالت اسیدی عرق دستانشان زیاد است. این موضوع باعث از بین رفتن لاک و الکل سطح صفحه و دسته سه تار و در نهایت فرسایش چوب در محل تماس دست می شود.

نظافت سه تار، شست و شوی دستها و استفاده از دئودورانت سرعت روند فرسایش را کاهش می دهد.حاشیه صفحه سه تار، برای ایجاد شکل گرده ماهی یا پشت ماهی، هنگام تراش صفحه نازک میشود و نیاز به حفاظت دارد. برای این کار، سازنده سه تار، نوار نازکی از نی خیزران یا بوریا را به حاشیه محل اتصال ترکه ی پیشانی با صفحه می چسباند که زوار (یا زهوار) نامیده میشود و علاوه بر جنبه کاربردی و حفاظتی، حالت تزیینی هم دارد. زهورا برخی از ساز ها از چوب ساخته می شود که دوام و عمر بیشتری دارد اما معمولا موجب آزار ساعد در نزدیکی مچ دست راست نوازنده می شود. 

سیم گیر 

ترک خوردن سیم گیر و یا لب پریدگی گوشه های قلاب مانند نگهدارنده سیم از رایج ترین مشکلاتی است که به وجود می آید است و در هر حال، سیم گیر باید تعویض شود. 

گوشی ها 

در صورت شکستگی بال یا ترک خوردن ساقه در گوشی ها، اگر امکان ساخت نظیر آن وجود نداشت، باید هر چهار گوشی را تعویض نمود. بال ها و قسمت بالایی ساقی هر چهار گوشی باید به خوبی لاک و الکل کاری شوند. برای چرخش راحت و آسان گوشی ها و افزایش زمان نگهداری کوک، لاک و الکل روی ساقه گوشی ها و نیز جدار داخلی سوراخ های سردسته را با بنزین پاک کنید. از پود صابون برای مالیدن ساقه گوشی ها استفاده کنید. برای پیشگیری از جابه جایی گوشی ها اعداد ۱ تا ۴ را در پایه ی آن ها و به ترتیب از شیطانک به طرف انتهای سردسته یاسر پنجه بنویسید. 

پرده ها 

یکی از نشانه های فرسودگی دستان و یا پرده های سه تار ، پاره شدن، شل شدن یا باز شدن آنها می باشد که باید تعویض گردند.همگام فرسوده شدن دو یا چند پرده باید همه پرده ها تعویض گردند. چون پرده ها تقریباً همزمان فرسوده نمی شوند اما بستن پرده های جدید در بین پرده های کارکرده باعث تولید صدای گز در ساز سه تار می شود. سرعت فرسودگی پرده های سه تار به نوع آب و هوا، یعنی مقدار رطوبت و دما، زمان استفاده از سه تار، مقدار و میزان اسیدینگی عرق دست، کیفیت و نوع پرده و چگونگی نظافت دست ها بستگی دارد. 

برای تعویض پرده ها، پرده های کهنه و فرسوده را با تیغ یا چاقوی تیز از محل شیار دسته ببرید و دسته سه تار را با یک تکه پارچه تمیز کنید. ضریب طول حدود ۵۰ سانتی متر برای بستن پرده های چهار لا، و حدود ۴۰ سانتی متر برای بستن پرده های سه لا کافی است. کلاف زه یا پرده ای را که از روده گوسفند تهیه شده باز کنید و یک سر آن را بگیرید و تمام طول زه را از لای یک تکه پارچه بکشید تا پرز های آن گرفته شود. اندازه ی لازم از زه را ببرید و با یک دستمال خیس آن را کاملا مرطوب کنید. پرده ها به ترتیب از بیخ دسته بسته می شوند. سه تار را افقی قرار دهید و زه یا پرده بریده شده را در محلی که تقریبا ۵ سانتی متر بالاتر از محل اصلی آن است از جلوی دست و عمود بر آن آویزان کنید. 

حدود ۵ سانتی متر از پرده را روی دسته و عمود بر شیار دسته بگذارید و با انگشت شست دست چپ آن را نگه دارید. انتهای دیگر پرده انتهای راست ،راسته یا چهار بار دور دسته و به طرف پایین ایا بیخ دسته ببندید. انتهای راست را از سمت چپ پرده وارد شیار دسته کنید و از سمت راست بیرون بکشید و یک گره ساده بزنید. بدون اینکه انتهای راست را گم کنید دوباره آن را از سمت چپ وارد شیار کنید و کمی از طرف راست بیرون بکشید.

انتهای چپ پرده را از زیر انتهای راست رد کنید و پس از عبور دادن از میان حلقه ایجاد شده، دو انتهای پرده را بکشید تا محکم شود. پرده بسته شده را با نوک ناخن های دو دست به طرف پایین یا بیخ دسته که ضخامت بیشتری دارد فشار دهید تا پرده با سر خوردن محل اصلی خود برسد و سفت شود هر دو انتهای پرده را از سه میلی متری گره ببرید بر روی دسته بخوابانید. پرده در محل خود به تدریج خشک و محکم میشود. 

خرک 

بر روی یک طرف خرک صفحه ، علامت کوچکی قرار دهید تا ساعتی از آن که به سمت دست است با طرف دیگر که به سمت سیم گیر است هنگام جایگذاری مجدد خرک ، اشتباه نشود. بهتر است برای هر سه تار از دو خرک تابستانی و زمستانی تهیه شود . در سه تاری حساسی که با سرد شدن هوا صدای گز می دهد از خرک زمستانی که کمی بلندتر از استفاده می شود. 

چوب سه تار: 

درخت توت برای ساخت سه تار مناسب است.برای دسته ساز نیز از چوب گردو استفاده می شود که در این صورت دسته ی ساز سنگین می شود.چوب کهنه برای داشتن طنین خوب بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. بعضی از سازندگان ساز ، چوب تازه را در آب می جوشانند تا شیره ی آن گرفته شود. سپس برای خشک شدن و پیدا کرن حالت پوسیدگی ، چوب را در زیر خاک یا پهن می گذارند.

نکات مهم در نگهداری ساز سه تار  

امن ترین مکان برای نگهداری ساز ، جعبه ی آن می باشد. 

در فاصله بین تمرین ویا اجرا ها بهترین مکان جهت گذاشتن ساز پایه های ایمن نگهدارنده و یا جعبه ساز است.

هنگام جابجایی با وسایل نقلیه و یا زمان مسافرت، هرگز هیچ نوع وسیله ای را روی ساز و جعبه آن قرار ندهید. 

از فاش کردن رمز قفل جعبه ی ساز برای دیگران خودداری نمائید. 

سه تار خود را به هیچ وجه در دسترس کودکان و در اختیار افراد آماتور قرار ندهید. 

از تماس مضراب ساز بر روی کاسه تار جلوگیری کنید. 

از آنجا که مواد مورد استفاده در ساختار ساز از مواد طبیعی و آلی تشکیل شده است، جهت جلوگیری از آفت های حشرات و موجودات ذره بینی استفاده از مقدار بسیار اندکی از نفتالین الزامی است. 

کوک ساز در حتما مطابق نت سی بمل دیاپازون کوک نمائید تا به دسته ی ساز فشاری وارد نشود. 

سیم اول سه تار نیم پرده پائینتر از دیاپازون یعنی سی بمل کوک میشود ولی در اجرا و نت نویسی نت دو خوانده و اجرا میشود. 

چنانچه در نمناک عنوان شده است اگر قرار است دستگاه خاصی را اجرا کنید از یک ماه قبل کوک ساز را روی همان دستگاه قرارداده و تغییر ندهید . حاصل این کار این است که ساز به آن کوک مورد نظر عادت کرده هم لحن بهتری میدهد هم موقع اجرا از کوک خارج نمی شود.

ساز خود را در فصل تابستان در معرض وزش باد های خنک کولر و اسپلیت قرار ندهید. 

برای تمیز کردن ساز از دستمال پارچه ای نرم بدون پرز و خشک استفاده کنید و در صورت اضطرار برای پاک کردن لکه ها از دستمال که رطوبت جزئی دارد استفاده کنید. دقت داشته باشید از به کار بردن پاک کننده هایی که مواد آن محتوی حلال هایی نظیر الکل ، تینر و مواد روغنی، برای جلا دادن بیشتر اکیداً خودداری کنید.

در صورت عدم استفاده از ساز به مدت طولانی ، برای جلوگیری از چنگ شدن ، دسته کوک ساز را حتما شل کنید چرا که رعایت این نکته ، سلامت ساز شما در درازمدت را تضمین خواهد کرد.