مردی که فردوسی رو دفن کرد
ماجرای دفن دوباره فردوسی ، بزرگ ترین شاهنامه سرای ایرانیان
حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی بزرگ ترین سرایندهٔ پارسی گو و سرایندهٔ شاهنامه حماسهٔ ملی ایرانیان است که نام و آوازه او در همه جای جهان شناخته و ستوده شده است. ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری در توس خراسان متولد شد و در سال ۴۱۶ هجری قمری در گذشت.
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در۲۰ کیلومتری شمال شهر مشهد در میان باغی مصفا واقع شده است. بنای آرامگاه را که از نزدیک ببینید، فردوسی برایتان نه تنها سخنور اعصار باستان بلکه روایتگر تاریخ هنر معاصر هم می شود. ماجرای ساخت آرامگاه و دفن دوباره فردوسی به دست یل توسی روایت جالب و شنیدنی است که این بخش از فرهنگ و هنر نمناک را به آن اختصاص داده ایم.
ماجرای ساخت آرامگاه فردوسی
پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن به قبرستان راه ندادند و به همین دلیل در باغ شخصی خود او، در شهر تابران توس که به آن دروازه رزان می گفتند، دفن شد.ساختن اولین مقبره برای فردوسی را بنابر مقدمه شاهنامه بایسنقری به «ارسلان جاذب» نسبت داده اند. سال ها بعد از مرگ فردوسی این بنا آسیبی ندید. آرامگاه فردوسی تا نیمه دوم قرن هشتم، در کنار قبر محمد غزالی و معشوق توسی در بخش شرقی توس بود.
عبیدالله خان ازبک بنا به تعصبی که بر ضد شیعیان داشت در حمله به خراسان، دستور ویرانی آرامگاه فردوسی را داد.
به طوری که خانیکوف، «پژوهشگر و کنسول روس» در بازدید از توس، نشانی از آرامگاه ندید اما کرزن انگلیسی می گوید تا حدود سال ۱۲۵۴ هجری شمسی آرامگاه فردوسی آشکار بوده است و پس از آن، گندمزاری روی آن را پوشاند.
درزمان ناصرالدین شاه و به دستور او فردی به نام عبدالوهاب آصف الدوله (والی خراسان) به جستجوی آرامگاه فردوس رفت و با راهنمایی چند فرانسوی آرامگاه فردوسی را پیدا کرد و تصمیم به ساخت بنایی باشکوه و درخور فردوسی گرفته شد. در زمان ناصر الدین شاه دو اتاق نزدیک آرامگاه فردوسی به صورت موقت تا شروع ساخت بنایی عظیم بنا شد.
پس از آن محمدتقی بهار با تحریک حس وطن پرستی رضاشاه سبب شد دستور ترمیم بنای آرامگاه فردوسی و ساختن ساختمانی باشکوه در این منطقه صادر شود.
«کیخسرو شاهرخ» (نماینده زرتشتیان در مجلس)،مامور شد تا محل دقیق دفن فردوسی که در باغی با مالکیت «حاج میرزا محمدعلی قائم مقام التولیه» بود را پیدا کند. مالک باغ، این باغ را به رضاشاه پیشکش کرد و رضاشاه هم باغ را برای ساخت مقبره به انجمن واگذار کرد.
برای طراحی مقبره طرح طاهرزاده بهزاد در سال ۱۳۰۷ تصویب شد که سبک معماری آن، به سبک سرستون های هخامنشی بود. طرح بهزاد در میانه کار متوقف شد و گدار از فرانسه طرحی فرستاد اما فردی به نام تیمورتاش با طرح گدار را تغییر داد و سقفی هرمی بر بنا افزود که با مخالفت روبرو شد. سپس دوباره از طاهرزاده دعوت به عمل آمد تا طرحی جدید با در نظر داشتن طرح گدار ارائه دهد. طاهرزاده سقف پلکانی را جایگزینی مناسب برای سقف هرمی دانست.
در سال ۱۳۱۲ نقشه جدید آرامگاه تصویب شد و در سال ۱۳۱۳ با نظارت حسین لر زاده به پایان رسید. این بنا بعدها به دلیل نشست به دست هوشنگ سیحون بازسازی و تعمیر شد. بازسازی بنا در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید.
مردی که بار دیگر فردوسی را دفن کرد
پس از عملیات مرمتی که بر روی بنای قدیم آرامگاه فردوسی صورت گرفت، تصمیم بر آن شد که آرامگاه مجددا ساخته شود. در این میان سر کارگری به نام قاسم ارفع قبر فردوسی را شکافت و او را یک بار دیگر دفن کرد.
قاسم ارفع سال ها قبل از شروع بازسازی آرامگاه کارهای باغبانی و گلکاری آرامگاه را انجام می داد. او بعد از به پایان رساندن خدمت سربازی کار داروغه گری را شروع کرد و از آرامگاه فردوسی و شرایطش خبری نداشت تا اینکه سال ۴۳ که انجمن ملی حفظ آثار باستانی تصمیم به تخریب و بازسازی مجدد بنای آرامگاه گرفته بود، دوباره به او پیشنهاد کار در آنجا را دادند و او به عنوان سرکارگر آن منطقه برگزیدند.
انجام عملیات بازسازی مقبره فردوسی با طراحی جناب مهندس طاهر زاده و توسط معمار لر زاده انجام شد و ۴ سال طول کشید تا بالاخره فردوسی درسال ۴۷ صاحب یک خانه جدید شد. قبر فردوسی در عملیات بازسازی به پایین کشیده شد.
پیرمردی که قبر فردوسی را شکافته و استخوان هایش را بیرون آورده می گوید در قبر هیچ گنج دیگری غیر از استخوان ها نبود. او پس از کندن قبر تنها در ته گودال استخوان و دو جمجمه را مشاهده کرد. او می گوید پس از جمع کردن استخوان ها آنها را دریک پارچه سفید قرار دادم.
فردوسی چهار سال بین سال های ١٣٤٣ تا ١٣٤٧ که کار بازسازی آرامگاه طول کشید، بیرون از آرامگاه خود و استخوان هایش در داخل جعبه در دفتر قرار داشت تا اینکه بالاخره کار ساخت و ساز آرامگاه جدید به پایان رسید و مجددا قاسم ارفع آن را در داخل قبر قرار داد. قاسم ارفع اگرچه بی سواد است، ولی فردوسی را به خوبی می شناسد و نام افراد را به خاطر داشته، تاریخ دقیق وقایع را ذکر می کند.
روایت جابه جا کردن سنگ های سنگین بنای آرامگاه از زبان این یل توسی شنیدنی است:
«چوب بست هاشو خودم بستم و بردم تا کاکل آرامگاه. بعد هم روی چوب بست تخته انداختم و شروع کردیم به تخریب. اما ساروج بود. به این راحتی ها کنده نمی شد. برای جدا کردن سنگ ها باید چال می زدیم و باروت می ذاشتیم. تیکه هاش تا توس سفلی می رفت. بعد با کلنگ شروع می کردیم به خراب کردن. البته باید سنگ ها سالم می موند.
سنگ ها رو با «قِرقِر» می آوردیم پایین. شاه غلام معمار روی سنگ ها شماره می زد و به ترتیب با فرغون می بردن می چیدن عقب باغ. بعد که ساخت آرامگاه تموم شد، دوباره سنگ ها رو به ترتیب شماره از عقب باغ آوردن و بردن بالا چیدن.»
در طول چهار سالی که ساخت آرامگاه زمان می برد، حدود ۲۵۰ کارگر زیر دست مش قاسم کار می کردند. خود او در بازسازی آرامگاه سنگ های چندین تنی را به دوش می کشیده و از چوب بست بالا می رفته. او سنگ مزار فردوسی و سنگی را که تصویر فروهر بر آن حک شده (بالای ضلع جنوبی) از جمله سنگین ترین سنگ ها معرفی می کند و وزن تقریبی آن ها را چهار تن تخمین می زند.
آرامگاه کنونی فردوسی
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی در میان باغی مصفا به فاصله ۲۰ کیلومتری شمال شهر مشهد واقع شده و دارای نهصد متر سطح زیربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و کاشی است. ساختمان فعلی آرامگاه فردوسی و موزه توس الهام گرفته از شیوه معماری هخامنشی به ویژه آرامگاه کوروش است. بخش فوقانی بنا شامل عناصر تزئینی هخامنشی به خصوص ستونها و سرستونها است و بر اضلاع چهارگانه بنا اشعاری از شاعر نوشته شده است.
بخش داخلی بنا از معماری دوره اشکانی الهام گرفته شده و شامل ۲۰ ستون مرمری در پائین و ۸ ستون در بخش فوقانی است. دیوارنگاره هایی از فریدون صدیقی در بخش هایی از آرامگاه نیز نصب شده که صحنه هایی از روایات شاهنامه را نمایش می دهد.
مساحت مجموعه آرامگاه فردوسی امروز برابر با ۶ هکتار است که دربردارنده باغ آرامگاه، استخر، یادبود فردوسی، ساختمان اداری، کتابخانه، موزه و آرامگاه شاعر بزرگ مهدی اخوان ثالث است. ساختمان آرامگاه مساحتی برابر با ۱۰۴۳ مترمربع دارد و از همه سمت پلکان دارد. ساختمان بنا به شکل مکعب است و ارتفاعی برابر با ۱۸ متر دارد.
در بخش میانی آرامگاه سنگ قبری از جنس مرمر با ابعاد یک متر در یک و نیم متر و ارتفاع نیم متر دیده می شود که محل دفن شاعر بزرگ ایرانی است. روی سنگ قبر با خط نستعلیق نوشته شده است:
به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده، آرامگاه استاد گویندگان فارسی زبان و سراینده داستان های ملی ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده کننده ی کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است.
