چه عواملی درنوآوری و خلاقیت بشر دخیل هستند؟

از قدیم الایام گفته اند که «نیاز مادرِ اختراع است». اما این رابطۀ مادر و فرزندی همیشه هم برقرار نیست. مطالعاتِ جدید نشان می دهد که عوامل دیگری وجود دارند که می توان آن ها را نیز در نوآوری دخیل دانست. به این ترتیب شاید بهتر باشد، به جای باهوش دانستنِ نوآوران، آن ها را افرادی بدانیم که فرصت و امنیت کافی را در اختیار داشته اند و توانسته اند با جمع بندیِ دانش و تجربیاتِ دیگران دست به نوآوری بزنند.

ساینتیفیک امریکن — خلاقیتْ انسان ها را قادر ساخته است که تمام گوشه وکنار این سیاره را فتح کنند. درواقع، اشتیاق به ابتکار و نوآوریْ یکی از بارزترین ویژگی های نوع بشر است. باوجوداین ، گونۀ ما تنها گونه ای نیست که از قدرت ابداع و ابتکار برخوردار است. پژوهشگران این توانایی را در تعداد فزاینده ای از دیگر مخلوقات نیز مشاهده کرده اند. برخی از یافته های آن ها، با فهم متعارف ما از سرچشمه های خلاقیت و چگونگی شکوفا کردن آن در وجود آدمی ناسازگار است.

 

البته، از قدیم گفته اند که « نیاز مادر اختراع است». اما، کارل فان شایک، یکی از دانشمندان نخستی شناس۱ در دانشگاه زوریخ، بر مبنای مطالعات خود بر روی اورانگوتان ها، به دیدگاهی بسیار متفاوت دست یافته است. او می گوید:«هنگامی که غذا کمیاب است، اورانگوتان ها به روش ذخیرۀ انرژی روی می آورند. آن ها حرکات خود را کمینه می کنند و بر استفاده از خوراک هایِ غیرجذاب و با ارزشِ غذاییِ کم تمرکز می کنند.» این راهبرد در چنین موقعیتی کاملاً بر خلافِ ابتکار و نوآوری است، اما معقول به نظر می رسد. فان شایک، دلیل آن را چنین توضیح می دهد:«دست زدن به کاری نو می تواند خطرناک باشد:شاید زخمی یا مسموم شوید. این کار همچنین نیازمند صَرف جدیِ زمان، انرژی و توجه است، درحالی که نتیجۀ آن همواره غیرقطعی و نامعلوم است.»

پژوهش ها بر روی انسان هایی که با کمیابی [منابع] روبه رو هستند بازتابِ یافته های فان شایک درمورد اورانگوتان هاست.

نشریۀ ساینس در سال ۲۰۱۳ پژوهشی را به قلم سندیل مولایناتان، استاد اقتصاد دانشگاه هاروارد، و الدار شفیر، استاد روان شناسی دانشگاه پرینستون، منتشر کرد. این پژوهش نشان می دهد چگونه هنگامی که مشکل اقتصادیِ افراد کم درآمد به آن ها یادآوری می شود، توانایی شان در تفکر منطقی و حل مسائل در موقعیت های جدید کاهش می یابد. متعاقب آن، پژوهشی دیگر نشان داد که کشاورزانِ نیشکر در هند، پس از آنکه دستمزد سالانۀ خود را دریافت کردند و نگرانی های مالی آن ها به طورِ موقت رفع شد، نتایج بسیار بهتری در آزمون عملکرد شناختی کسب کردند.

 

(کشاورزانی که قبلاً در این آزمون شرکت نکرده بودند، پس از دریافت دستمزد خود، به طورِ قابل مقایسه ای عملکرد بهتری داشتند. بنابراین نامحتمل است که این بهبود عملکرد صرفاً ناشی از آشنایی قبلی با این آزمون باشد.) البته، افراد برای بقا هر کاری انجام می دهند که گاهی می تواند به ابداع و نوآوری منجر شود. اما، همان طور که یافته های بالا و دیگر پژوهش ها نشان می دهد، اگر ذهن فردْ پیوسته با مسائل فوری و اضطراری درگیر باشد، نظیر یافتن غذا یا سرپناه یا پرداخت قبوض، توانایی چندانی برای ابداع راه حل های درازمدت به منظورِ بهبود زندگی او باقی نخواهد ماند.

پس، خلاقیت از کجا سرچشمه می گیرد؟ این یافتۀ شگفت آور که اورانگوتان ها می توانند در اسارت به طرزی باورنکردنی خلاق باشند بینش هایی در این زمینه به دست داده است. فان شایک چنین توضیح می دهد:«اگر غذای اورانگوتان ها تأمین شود و از شکارچیان خبری نباشد، آن ها آزاد از این عوامل مزاحم، به یکباره زمان زیادی در اختیار خواهند داشت.» افزون براین، در محیط هایی که آن ها به شدت تحت محافظت هستند، اکتشاف به ندرت دارای پیامدهای ناخوشایند است و با چیزهای عجیب زیادی در گوشه وکنار می توان بازی کرد. در چنین شرایطی، به نظر می رسد اورانگوتان ها ترس معمول خود از ناشناخته ها را کنار می گذارند. در پژوهشی منتشرشده در نشریۀ اَمریکن جرنال آو پرایماتولوجی۲ در سال ۲۰۱۵، فان شایک و همکارانش واکنش اورانگوتان های وحشی و اسیر را به شیئی جدید مقایسه کردند.

 

 

این شیء جدیدْ سکوی کوچکی به شکلِ لانۀ اورانگوتان بود. درحالی که اورانگوتان های اسیر تقریباً بی درنگ به شیء جدید روی آوردند، بیشتر اورانگوتان های وحشی، هرچند به حضور انسان ها عادت داشتند، در طول این آزمونِ چندماهه، حتی به این شیء نزدیک هم نشدند. تنها یکی از آن ها سرانجام جرئت کرد که آن را لمس کند. این ترس از تازگی می تواند مانعی جدی در برابر خلاقیت باشد:اگر حیوانی از روی آوردن به چیزهای تازه خودداری کند، ابداع و نوآوری تقریباً ناممکن خواهد شد. فان شایک چنین نتیجه می گیرد:«بنابراین، از دیدگاه من، فرصتْ مادر ابداع و نوآوری است.»

به طورِ مشابه، پژوهش ها بر روی گونه های مختلفِ پرندگان و همچنین کفتارهای خال دار نشان داده است آن هایی که اشتیاق بیشتری به کشف چیزهای تازه دارند به طورِ معمول خلاق ترین افراد هستند. آیا این کنجکاوی می تواند نیروی محرکۀ ظهور خلاقیت در انسان ها نیز باشد؟ برای پاسخ به این پرسش، متخصصان اغلب تلاش کرده اند خلاقیت کودکان در حل مسئله را مورد مطالعه قرار دهند. اما چنین کاوشی با چالش هایی جدی روبه روست، به ویژه ازآن رو که کودکان خیلی خلاق به نظر نمی رسند. در پژوهشی منتشرشده در سال ۲۰۱۱، پژوهشگران در دانشگاه بیرمنگام از کودکان بریتانیایی در سنین مختلف می خواستند تنها با استفاده از یک مفتول صاف اما خم شوندهْ سطلی از کاغذهای خودچسب را از ته حفره ای بیرون بیاورند. نُه سال قبل، در سال ۲۰۰۲، کلاغی با نام «بتی» که از کالِدونیای جدید۳ در قفس شده بود با حل این مسئله به خبر نخست رسانه ها تبدیل شد. این کلاغ با خم کردن مفتول مستقیم و تبدیل آن به قلاب، سطل را از درون حفره بیرون می آورد.

 

البته سطل او پر از غذاهای وسوسه انگیز بود. (دانشمندان ازآن پس مشاهده کرده اند که گونۀ این کلاغ در حیات وحش، چوب ها را خم می کند و قلاب می سازد.) اما این چالش، بیشتر کودکان پنج ساله و حدود نیمی از کودکان هشت ساله را سر در گم کرد. «مارک نیلسن»، روان شناسی در «دانشگاه کوئینزلند»، در یک پژوهش در سال ۲۰۱۳ نشان داد که این تنها کودکان غربی نیستند که در حل این مسئله با مشکل رو به رو هستند:این مسئله برای کودکان «قبایل بدوی بوشمن» در آفریقای جنوبی نیز درست به همین اندازه دشوار است.

عملکرد کم فروغِ کودکان در چالش قلاب و سطل، شاید تا حدودی ناشی از شرایطی باشد که آزمایشات تحت آن اجرا شده است. یک پژوهش آزمایشی منتشرشده در نشریۀ فیلاسفیکال ترنزاکشنز آو دِ رویال سوسایتی بی۴، در اوایل امسال در «موزۀ کودکان پیتزبورگ» انجام شد، جایی که کودکان به اکتشاف و دستکاری فعالانۀ ابزارآلات تشویق می شوند. کودکان ۴ تا ۵ ساله در این آزمایش به طورِ چشمگیری از کودکان مورد آزمایش در پژوهش های قبلی عملکرد بهتری داشتند؛ و هنگامی که محقق شگردِ قلاب را به آن ها نشان می داد، گاهی ابراز شگفتی می کردند که خم کردن مفتول مجاز شمرده می شود.

 

«اما، ما در واقع برای اطمینان بیشتر به یافته های خود، به نمونۀ آماری بزرگتری نیاز داریم»، این دیدگاهِ «کیمبرلی شریدان»، روانشناس آموزش در «دانشگاه جورج میسون» است که این آزمایش را همراه با «اَبیگیل کونوپاسکی» از دانشگاه مذکور رهبری کرده است.

 

سرنخِ جدیدی در رابطه با معمایِ خلاقیت در چهاردهم سپتامبر به دست آمد. در این تاریخ، «کریستیان روتز» از «دانشگاه سن اندروز» در اسکاتلند و همکارانش، در نشریۀ نیچر اعلام کردند که گونۀ دیگری از پرنده، کلاغ هاوایی یا «آلال»، نیز ابزار می سازد و بکار می برد. اگرچه این پرنده در حیات وحش منقرض شده است، تقریباً همگی پرندگان اسیر بالغ و حدوداً نیمی از پرندگان اسیر جوان که دانشمندان مورد آزمایش قرار دادند، از چوب ها و دیگر اشیا برای بازیابی غذا از محل های پنهان استفاده می کردند، آن ها برای این هدف اغلب در ابزارها تغییر شکل ایجاد می کردند.

 

این امر که تعداد بسیاری از پرندگانِ این گونه خود به خود از ابزارها استفاده می کنند، در کنار این واقعیت که پرندگان جوان این مهارت را بدون مشاهدۀ رفتار پرندگان بالغ توسعه می دهند، روتز را به این نتیجه رهنمون ساخته است که این رفتار شاید یکی از ویژگی های این گونه باشد، و نه یک نوآوری در گذشته های نزدیک.

 

با این وجود، استفاده از ابزار توسط این پرندگان شاید به عنوان یک نوآوری خلاقانه در گذشته های دور در دوران تکامل شکل گرفته باشد. پس شاید موفقیت روزافزون پرندگانی که تمایل به استفاده از ابزار در یافتن غذا دارند، انتخاب طبیعی را واداشته است تا عوامل ژنتیکیِ زیربنای این تمایل سودمند را ترویج بخشد. در این صورت، زیست بومِ پرنده می تواند در شکل گیریِ گام نخست و خلاقانه به سویِ بکارگیری و دستکاریِ ابزار نقش داشته باشد:کلاغ هاوایی، به دلیلِ تعداد اندکِ شکارچیان یا رقبا در جزیرۀ محل سکونت خود، از آزادی یعنی فرصتِ آزمودن چیزهای جدید برخوردار بوده است.

ما می خواهیم دریابیم که کدام ویژگی های فردی می تواند تفاوت های بین کودکان از لحاظ توانایی آن ها در حل مسئله را تبیین نماید؛ اما «جکی چپل» از دانشگاه بیرمنگام معتقد است که کوشش های ما در این زمینه اغلب بی نتیجه بوده است. او در این زمینه بر روی پرندگان (از جمله «بتی») و کودکان تحقیق کرده است و در این باره چنین می گوید:«تنها سن و دایرۀ لغات به ما در پیش بینی موفقیت در حل مسئله کمک می کند. یک احتمال آن است که فراتر از سطح خاصی از هوش، نوسان در نوآوری اغلب به عوامل خارجی بستگی داشته، و جستجو برای یافتن کودکان خلاق کاری بیهوده خواهد بود. این موضوع در آینده روشن خواهد شد».

«جو هانریش» اعتقاد دارد که درستیِ احتمال فوق در واقع اثبات خواهد شد. او یک زیست شناس تکاملی در «دانشگاه بریتیش کلمبیا» است که به تازگی کتابی دربارۀ نقش فرهنگ در موفقیتِ گونۀ ما نوشته است.

وی اظهار می دارد:«از دیدگاه من، این که نوآوری به نبوغ فردی بستگی دارد، ذهنیتی نادرست است. تاریخ نشان می دهد که اختراعات همواره بر مبنای یافته های قبلی شکل می گیرند؛ یافته هایی که با یکدیگر ترکیب می شوند و بهبود می یابند. بیشتر چیزهایی که ما به طورِ روزمره استفاده می کنیم، اختراعاتی هستند که هیچ انسانی به تنهایی نمی تواند در طول زندگی خود طراحی کند. این اختراعات را نباید به عنوان محصول مخترعینی منفرد در نظر گرفت، بلکه آن ها را می توان به عنوان محصول جوامع بشری به شمار آورد. نوآوری ها بر این امر متکی هستند که اشخاص از دیگران می آموزند، بدین شیوه، جامعۀ بشری همانند یک مغز جمعی عمل می کند».

مایکل موتوکریشنا، روان شناسِ مدرسۀ اقتصاد لندن و همکارِ هانریش، می افزاید که سنجه های هوش فردی نظیر آی .کیو می تواند تا حد زیادی محصول این تبادل دانش با دیگر اعضای جامعه باشد. او بر این باور است که «بدین شیوه، ارتباط اجتماعی می تواند مادر اختراع و همچنین هوش باشد:اندازه و درهم تنیدگی جامعهْ ما را قادر می سازد با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم و اندیشه های بیشتری را با یکدیگر به اشتراک بگذاریم». هانریش و موتوکریشنا، همانند فان شایک، بر این باورند که کاهش هزینه های شکست، و نه افزایش آن، به سود نوآوری است. موتوکریشنا می گوید:«یک تور ایمنی اجتماعی، با کاهش ریسک، می تواند نوآوری را برانگیزد.»